चट्याङबाट कसरी जोगिन सकिन्छ ( एक जानकारी )

प्रकृतिको  सुन्दरता बयान गर्दा हामीलाई शब्दको खाचो पर्ने गर्दछ , तेस्तै यसको प्रकोप पनि  उतिकै डरलाग्दो र भ्यानक छ र यसको त्राशमा पर्नेहरुको पनि बोली बन्द हुने गरेका छ।  

नेपालमा वर्षायाम सुरु भएसँगै चट्याङको त्रासदी पनि सुरु हुन्छ । चट्याङबाट नेपालमा वर्षेनि सयौले अकालमै ज्यान गुमाउने गरेका छन् । यो एक प्रकारको प्राकृतिक विपद् हो । जसलाई रोक्न  छेक्ने शक्ति हामी सँग छैन तर केही सावधानी अपनाए जोगिन भने सकिन्छ ।

चट्याङ के हो ? कसरी पर्छ  ?

चट्याङ भनेको आकाशबाट खराब मौसमको बेलामा जमीनमा खस्ने एक प्रकारको बिद्युतिय करेन्ट हो । हुरीबतासको मौसम वा वर्षायाममा वायुमण्डलमा विपरीत दिशाबाट तीव्र गतिको वायु एकापसमा ठोक्कींदा चर्को आवाजसहित बढी भोल्टको विद्युतीय लहर उत्पन्न भई खास बाटो बनाएर जान्छ, यसलाई नै चट्याङ भनिन्छ ।

वैज्ञानिक अध्ययन अनुसार एक चोटी चट्याङ पर्ने बेला १० हजार एम्पिएर वा सो भन्दा बढी मात्रामा करेन्ट उत्पत्ति हुने गर्छ । यति धेरै करेन्ट उत्पत्ति हुने भएकोले यस्तो बिजुलीको धार आकाशबाट पृथ्वीको धरातलतिर केन्द्रित भई प्रवाहित हुनेबेला यसको संसर्गमा आउने मानिस वा अन्य कुनै प्राणीको क्षणभर मै मृत्यु हुनेगर्छ ।

आकाशमा एक चोटी बिजुली चम्कने बेला वायुमण्डलमा अत्याधिक मात्रामा तापशक्ति पैदा हुने गर्छ । यसले वायुमण्डललाई आकस्मिक रुपमा तताईदिन्छ । अध्ययन अनुसार आकाशमा एक चोटी विजुली चम्कने बेला वायुमण्डलीय तापमान एक्कासी बढेर ३० हजार डिग्री सेल्सियस वा सो भन्दा बढी पुग्न थाल्छ । आकस्मिक रुपमा क्षणभरमै वायुमण्डलीय तापमान यति धेरै बढ्ने कारण त्यस क्षेत्रको वायुमण्डल तातिएर आयतन एक्कासी वृद्धि हुन थाल्छ जसले गर्दा त्यहाँ एक किसिमको विस्फोटनको आवाज निस्कने गर्छ । यसैलाई मेघ गर्जन भनिन्छ । यही कारणले गर्दा चट्याङ पर्ने बेला आकाशमा बिजुली चम्कनुको साथै मेघ गर्जनको आवाज आउने गर्छ  ।

आकाशमा क्यूमलोनिम्बस नामको एक किसिमको वादल निर्माण हुनेवेला मात्र चट्याङ देखा पर्छ । यस्तो वादलको स्वरुप कालो हुने गर्छ भने यस्तो वादलको निर्माणले चट्याङ पर्ने मौसमी गतिविधिलाई निम्त्याइरहेको हुन्छ ।
क्यूमलोनिम्वस बादलको तल्लो भागमा प्रशस्त मात्रामा पानीको थोपा रहेको हुन्छ भने माथिल्लो भागमा असिना, बरफको टुक्रा र हिउँ रहेको हुन्छ ।  त्यही कारण बादलको माथिल्लो भागको वायुमण्डलीय तापमान अत्यन्त कम हुने गर्छ । कहिलेकाहीँ वायुमण्डलीय तापमान ४० डिग्री सेल्सियस वा सोभन्दा कम पनि हुने गर्छ । यो बादलको उचाई ठाउँ अनुसार फरक फरक हुने गर्छ भने भूमध्य रेखा आसपास अर्थात् उष्ण प्रदेशतिर २० किलोमिटर वा सो भन्दा बढी पनि हुने गर्छ । यो बादल यसरी बाक्लो भएकै कारण कालो देखिने गर्छ भने यो बादलभित्र अत्यन्त जोडले हुरीबतास तलमाथि चलिरहन्छ ।

कालान्तरमा यही हुरीबतास वादलबाट बाहिर निस्कन थालेपछि पृथ्वीको सतहमा आँधिवेहरी चल्ने गर्छ । वादलभित्र हावा तलमाथि भईरहने कारण त्यस बादलभित्र रहेको पानीको थोपा, बरफ, असिना तथा हिउँ आदिबीच एक आपसमा घस्रण हुन थाल्छ जसले गर्दा  बादल भित्र घनात्मक र ऋणात्मक चार्जको विकास हुन थाल्छ । बादलभित्र  विद्युतीय चार्ज उत्पत्ति हुनु नै चट्याङ पर्नुको प्रमुख कारण बन्छ । यिनै चार्जहरुबीच आकर्षणले आकाशमा बिजुली चम्कने गर्छ ।

वैज्ञानिक कारण 

संसारका सम्पूर्ण वस्तुहरु यिनै ११७ प्रकारका तत्वहरुको विभिन्न संयोजनबाट बनेका हुन्छन् । सबैभन्दा सानो अणुमा पनि कम्तिमा २ वटा परमाणु हुन्छन् जस्तै हाइड्रोजन मात्र २ वटा उस्तै परमाणु मिलेर बनेको छ । कार्बन डाइअक्साइड  नामक अणुमा एउटा कार्बनको परमाणु र दुई वटा अक्सिजनका परमाणु गरी ३ वटा परमाणु तत्वको मिलन छ ।

यी सबै प्रकारका परमाणुहरुमा प्रोटन,  इलेक्ट्रन,  र न्युटन नामका ३ प्रकारका विद्युतीय गुणहरु हुन्छन् । इलेक्ट्रन, प्रोटन र न्युटनको संख्या पनि धेरै हुन्छ अनि यिनीहरु धेरै प्रकारबाट एक–आपसमा फरक हुन्छन् । उदाहरणको लागि प्रोटन धनात्मक हुन्छ, इलेक्ट्रन ऋणात्मक हुन्छन् भने न्युटनमा जिरो चार्ज हुन्छ । प्रोटन र न्युटन परमाणुको केन्द्रमा जोडिएर रहेका हुन्छन, जसलाई परमाणुको केन्द्र भाग  भनिन्छ । इलेक्ट्रनहरु यही केन्द्रभागको वरिपरी नक्षत्र  मा घुमिरहन्छन् । वस्तु हलचल नगर्दा उक्त वस्तुमा हुने इलेक्ट्रन र प्रोटनको संख्या बराबर हुन्छ । तर जब वस्तु हलचल गर्दछ अथवा अर्को वस्तुसँग रगडिन्छ वा घोटिन्छ, त्यो वस्तुमा हुने विविध अणुका इलेक्ट्रन अर्को अणुमा सर्छन् ।

यसरी थप इलेक्ट्रनहरु प्राप्त गर्ने अणुमा ऋणात्मक अथवा माइनस चार्ज बढी हुने भएकोले उक्त अणु ऋणात्मक हुन्छ भने जुन अणुबाट इलेक्ट्रनहरु अर्कोमा सर्छन, त्यस अणुमा प्रोटनको संख्या बढी हुने भएकोले उक्त अणुमा प्लस चार्ज बढी हुन्छ अथवा धनात्मक हुन्छ ।

यसरी एउटा अणुबाट अर्को अणुमा इलेक्ट्रन सरेर यिनीहरुको गतिविधि बढ्ने र चार्ज हुने प्रक्रियालाई स्ट्याटिक चार्ज भनिन्छ । कपालमा काइँयो वा बेलुन घोटी केही साना चिजको नजिक लैजाँदा त्यस्ता चिज काइँयो वा बेलुनतर्फ चुम्बकमा फलाम टाँसिए जस्तै गरी आकर्षित हुनु, बेलुन भित्तामा टाँसिनुको कारण कपालका इलेक्ट्रोन यिनीहरुमा सर्नु हो ।

जाडोमा स्वीटर खोल्दा वा दुई वटा फलाम तथा ढुंगा ठोकाउँदा झिल्का देखिनु, जाडोमा कारबाट ओर्लिन ढोका खोल्दा झट्का लाग्नुको कारण पनि त्यस्तै हो। 

यो साना चिजहरुमा हुने थोरै इलेक्ट्रोनको थोरै समयको गतिविधि भएकोले स्ट्याटिक चार्जको सानो प्रभाव भयो, तर धेरै चिजको, लामो समयसम्मको र ठूलो शक्तिको यस्तो घोटिने ठोकिने प्रक्रिया भैरह्यो भने विशाल स्ट्याटिक चार्ज र विद्युत उत्पन्न हुन्छ ।
 

चट्याङका फाइदा 

आकाश गर्जने , विजुली चम्किने वा चट्याङ पर्ने प्रक्रिया हानीकारक मात्र होइन फाइदाजनक पनि हुन्छ । पर्यावरणीय सन्तुलनको लागि चट्याङ पर्ने बेलामा उत्पन्न हुने तापिय उर्जा निकै महत्वपूर्ण हुन्छ । आकाशमा विपरित चार्ज भएका बादलहरुबीचको घर्षण ले जुन ठूलो मात्राको तापिय उर्जा उत्पन्न गर्छ त्यसले गराउने रासायनिक प्रतिक्रियाबाट उत्पन्न हुने पदार्थ वनस्पतीहरुका लागि फाइदाजनक हुन्छ । वायुमण्डमा ग्यासको रुपमा रहेको ठूलो परिमाणको नाइट्रोजनलाई वनस्पतीले ग्रहण गर्नसक्ने खालको नाइट्रेटको रुपमा बदल्ने काम त्यही तापिय उर्जाले गर्छन । विजुली चम्किँदा उत्पन्न भएको अत्यधिक तापक्रममा नाइट्रोजन ग्यास अक्सिजन ग्यास सँग मिलेर नाइट्रेट बन्दछ जुन पदार्थ वर्षासँगै पृथ्वीमा आउँछ माटोमा मिल्दछ जसलाई विरुवाले मलको रुपमा लिन्छन् । त्यसकारण पनि गड्याङ गुडुङ सहित परेको पानी मलिलो हुन्छ भनेर बुढापाकाले भन्ने गर्छन् । गड्याङगुडुङ सहित परेको पानीले युरिया मलमा भएको जस्तै पोषण तत्व बोकेको हुन्छ त्यसैले बालीनाली वा बोटविरुवाका लागि यो निकै फाइदाजनक हुन्छ । त्यसकारण हाम्रा भौतिक संरचना वा जनधनको विनाश गर्ने रुपमा आएको चट्याङ हाननीकारक भएपनि जुन प्रक्रियाद्धारा चट्याङ पर्छ त्यो बोटविरुवा , बालीनाली वा अन्ततः हाम्रै लागि निकै फाइदाजनक र अत्यावश्यक छ ।

के चट्याङ पर्दा हलोको फालि झर्छ ? 

कतिपय मानिसमा चट्याङ पर्दा हलोको फाली जस्तो फलामको वस्तु खस्छ भन्ने धारणा छ, त्यो सत्य होइन । अर्काथरी मान्छेमा ठूलो आवाज जहाँ खस्छ, त्यहीँ नै चटयाङ पर्छ भन्ने धारणा छ । यो कुरा केही मात्रामा ठिक हो तर भन्ने तरिका गलत हो । तथ्य के हो भने जब बादलबाट माइनस चार्जको विशाल लहरो पृथ्वीमा आउँछ, यो एउटा कुलो जस्तो बाटो बनाएर आउँछ ।

पृथ्वीमा झरेपछि सिद्धिन्छ । आखिर आकासबाट आउने यस्तो विद्युत कुनै जलविद्युत केन्द्र वा आणविक भट्टीबाट जस्तै लगातार आइराख्ने त होइन । चार्ज भयो, आयो, सिद्धियो । तर जब यस्तो विद्युत जमिनमा जान्छ, त्यो विद्युत आएको कुलो रित्तो हुन्छ । अनि त्यो रित्तो कुलोको भाग ओगट्न दायाँबायाँका चार्ज बोकेका बादल त्यहाँ हाम्फाल्छन, एकापसमा ठूलो जोडले ठोक्किन्छन् र त्यस्तो ठुलो आवाज आउँछ । आवाज करेन्ट होइन । आवाजले प्राणी मर्दैन तर बहिरो हुन सक्छ, झ्यालढोकाका सिसा भने फुट्न सक्छन ।


कस्तो ठाउँमा बढि चट्याङ पर्छ ? कुनबेलाको चट्याङ बढि खतरनाक ?  

सुरु सुरुमा आकाशको माथिल्लो भागमा बिजुली चम्कने गर्छ । यस्तो चट्याङबाट मानवीय हानी नोक्सानी हुने गर्दैन । तर जव आकाशमा छिटो छिटो बिजुली चम्कने र क्षण क्षणमा मेघ गर्जनको आवाज सुनिन थाल्छ तब चट्याङको डर बढ्दै जान्छ । यस्तो बेला हुरीबतास चल्न थाल्यो र पानी पर्न थाल्यो भने चट्याङबाट हानी नोक्सानी हुने खतरा बढी हुन्छ । किनभने वादलबाट निस्कने हुरीबतास र वर्षा सँगसँगै विद्युतीय धार पनि आकाशबाट पृथ्वीतिर केन्द्रित भई प्रवाहित हुन थाल्छ ।  

यस्तो बेला पानीमा भिज्ने व्यक्ति वा जो कोही प्राणीलाई पनि करेन्ट लाग्ने डर अत्याधिक मात्रामा हुन्छ र यस्तो बेला मानिसको ज्यान समेत जाने सम्भावना हुन्छ ।  त्यसैले हुरीबतास संगसँगै पानी परेर चट्याङ परी रहेको बेला वाहिर निस्कनु खतरनाक हुन्छ ।  तर पानी रोकिइसकेपछि भने चट्याङको डर हुँदैन ।    

चट्याङ पर्ने बेला विद्युतीय धारको प्रवाह आकाशबाट पृथ्वीतिर केन्द्रित हुने भएकोले पहाडको उच्च भागमा चट्याङ पर्न सक्ने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यही कारण पहाडको उच्च स्थानमा निर्मित घर, टहरा, गोठ आदि चट्याङको निशाना बन्न सक्ने डर हुन्छ । त्यस्तै रुख चट्याङको  तारो बन्न सक्ने डर बढी हुन्छ ।  त्यसलेै रुखमुनी ओत लिनु खतराजनक हुन्छ भने विजुलीको खम्बामुनी बस्नु पनि खतरा नै हुन्छ । त्यस्तै चट्याङ परेको वेला खुल्ला आकाशमूनि हिँडडुल गर्नु, खेतमा काम गर्नु, पोखरीमा पौडी खेल्नु वा डुङ्गा चलाउनु डरलाग्दो हुन्छ ।

चट्याङ पर्ने बेला विद्युतीय धारको प्रवाह फलाम वा अन्य धातुमा छिटो हुन सक्ने भएकोले फलाम वा धातु हातमा लिइ हिँड्नु खतरा हुन्छ ।

चट्याङबाट कसरी सुरक्षित् हुन सकिन्छ त ? 

चट्याङबाट बच्ने सबभन्दा उत्तम उपाय भनेको घरभित्र बस्नु हो । पक्की घर र त्यसमा पनि छानामा लाइटनिङ एरेष्टर लगाएको घर सबभन्दा उत्तम मानिन्छ । यदि घर बाहिर हो भने मोटरगाडी भित्र झ्यालढोका बन्द गरी बस्नु उचित हुन्छ । मोटरको टायरले बिद्युतीय धारलाई भू–सतहसँगको संसर्गबाट अलग्याइदिने भएकोले चट्याङले असर पार्न सक्दैन । तर चट्याङ पर्ने बेला कतै सहारा लिने ठाउ छैन भने घुँडाले भूर्ईमा टेकेर हात टाउकोमाथि राखी निहुरिएर बस्नु उचित मानिन्छ । तर भूर्ईंमा लम्पसार पर्ने वा सुत्ने गर्नु हुदैन ।

यसले चट्याङको खतरा झन् बढी हुने गर्छ । चट्याङ परिरहेको बेला टेलिभिजन, एरकन्डिसन वा बिजुलीको माध्यमबाट सञ्चालन हुने यान्त्रिक साधन सञ्चालन गर्नु खतरा मानिन्छ । यस्तो बेला पानीसँग र इलेक्ट्रोनिक सम्बन्धी कुनै काम गर्नु हँदैन ।  घर बाहिर भएमा पनि तुरुन्त बलियो भवन, गाडी आदिभित्र गई झ्याल ढोका बन्द गर्नु सुरक्षित हुन्छ । खालि खुट्टाले जमिन, धातु आदिमा टेक्नु हुँदैन। फलामका कब्जा, चेन भएका ब्याग बोक्नु हुँदैन ।

चट्याङ लागि हालेमा के गर्ने ?

चटुयाङ लागेर मानिसको मृत्यु हुन्छ । तर चट्याङ लाग्दैमा मानिसको मृत्यु हुन्छ भन्ने पनि होइन । मानिस घाइते हुन सक्छ । यदि कसैमाथि चट्याङ परेको छ र उ घाइते छ भने तत्काल डाक्टर बोलाइहाल्नु पर्छ । पीडितलाई छुन सुरक्षित हुन्छ । चट्याङ लागेका मानिसमा विद्युतीय करेन्ट बाँकी हुँदैन, त्यसैले पीडितलाई छुँदा अरु मानिसलाई पनि करेन्टको झट्का लाग्दैन । यहाँ हामीले चट्याङबाट बच्ने केही उपायहरू उल्लेख गरेका छौँ । 

१. यदि कसैलाई चट्याङ लागेको खण्डमा उसलाई तुरुन्तै डाक्टरकोमा पुराएमा उसको ज्यान बच्न सक्छ । चट्याङ लागेका मानिसलाई छुँदा कुनै हानीनोक्सानी भने हुँदैन । 

२. चट्¥याङ्ग लागेको व्यक्तिको तुरुन्त नाडी छाम्नुहोस् र यदि तपाईंलाई प्राथमिक उपचार दिन आउँछ भने तत्काल उसलाई प्राथमिक उपचार दिनुहोस् । चट्याङ्ग लागेको मानिरलाई प्राय दुई ठाउँमा चोट लाग्ने आशंका गरिन्छ, एउटा बिजुली छिरेको ठाउँ र अर्को बिजुली निस्कासन हुने ठाउँ जस्तै पैंताला ।

३. चट्याङ लागेको व्यक्तिको हिड्डी भाँचिएको या आँखा नदेखिने या कान पनि नसुन्ने हुन सक्छन् युको तुरुन्तै जाँच गराइ हाल्नुपर्छ । 

४. चट्याङ्ग परे पछि तुरुन्तै बाहिर ननिस्कनु नै राम्रो हुन्छ किनकी चट्¥याङ परेको ३० मिनेट सम्म पनि यसको खतरा हुन सक्छ । 

५. मोबाइल फोन र छाताको प्रयोग नगर्नुहोस् किनकी धातुबाट करेन्ट शरीरमा सञ्चार हुने हुँदा यिनीहरुको प्रयोग नगर्नु नै राम्रो हुन्छ । चट्¥याङ परेका बेला मोबाइल फोन प्रयोग गदौ हृदयघात हुने सम्भावना धेरै हुन्छ । 

६. एकै ठाउँमा चट्याङ दोहोर्याएर कहिल्यै पर्दैन भन्ने भनाई गलत हो । त्यसैले होशियार हुनैपर्छ ।

७.धेरैजसो टाउकोबाट करेन्ट प्रवेश गर्ने र खुट्टाबाट बाहिरिने हुनाले उनीहरुको टाउको र खुट्टा जलेका हुन्छन् । 

८.पीडितको हड्डी भाँच्चिएको हुन सक्छ । उनीहरुको सुन्ने शक्ति समाप्त भएको हुन सक्छ । वा हेर्ने शक्ति पनि समाप्त भएको हुन सक्छ । यी जाँच गर्नुपर्छ ।

९. अन्तिम पटक बिजुली चम्केको तीस मिनेटसम्म पर्खन राम्रो हुन्छ । किनकि, चट्याङ्बाट हुने आधाजसो मरणका घटना त बिजुली चम्कन बन्द भइसकेको जस्तो लागेको बेला हुने गर्छ ।

बिजुली चम्केको देख्नुभयो ? त्यसो भए तपाई बाच्नुभयो 

मुलुकमा चटयाङले हुने मानवीय क्षतिको विकराल स्थिति रहे पनि अझै आम जनमानसमा यसबाट जोगिने उपाय, सुरक्षाका लागि गर्नुपर्ने विभिन्न प्रक्रिया, प्राथमिक उपचारलगायतबारे खासै जनचेतना छैन । आम मानिसमा बिजुली चम्केको देखेपछि चट्याङ पर्न लाग्यो भनेर कान थुन्ने, डराउने गरेको पाइन्छ । तर यो गलत हो । यदि तपाईंले चटयाङको चमक देख्नुभयो भने नआत्तिनस्, तपाईं बाँच्नुभयो अथवा जोगिनुभयो । प्रकाशको गति करिब ३ लाख किलोमिटर प्रतिसेकेन्ड हुन्छ भने ध्वनिलाई १ किलोमिटर टाढा पुग्न करिब ३ सेकेन्ड लाग्छ । यसैले बिजुली चम्केको देखियो भन्नुको तात्पर्य तपाईं यसबाट अप्रभावित रहनु हो ।  

अपराह्न ४ बजेदेखि ६ बजेबीच सर्वाधिक चट्याङ

मुलुकमा सामान्यतया अपराह्न ४ बजेदेखि ६ बजेसम्म सबैभन्दा बढी चटयाङ पर्ने गरेको छ । यस्तै, पूर्वी नेपालको झापामा सबैभन्दा बढी चटयाङ पर्ने गरेको पाइन्छ । यसबाहेक पूर्वी नेपालको चुरे पर्वत श्रृंखला सुरु हुने ठाउँदेखि नवलपरासीसम्मको खण्ड चटयाङबाट बढी प्रभावित क्षेत्र रहेको तथ्यांक पाइन्छ । मकवानपुरको उत्तरी क्षेत्रमा समेत यसको अधिकतम प्रभाव देखिएको छ । यसबाहेक त्रिशूली नदी क्षेत्र, पोखरा, विराटनगर, सिन्धुपाल्चोक विशेष प्रभावित क्षेत्रमा पर्छन् । 

स्रोत : मौसमविद्हरुका लेख, बीबीसी हिन्दी र अन्य विदेशी सञ्चारमाध्यम